Chełm, Szymanów, Zawadka
Pochodzenie słowa Chełm nie jest znane. Polskie źródła podają, że „chełmem” często nazywano miejscowości położone na wzniesieniach. Szymanów to nazwa patronimiczna oznaczająca niegdyś potomków, a także poddanych człowieka, którego imię, przezwisko czy określenie zawodu (godności) leży u podstawy nazwy. W tym przypadku jest to Siemisz – skrócona forma staropolskiego imienia. Źródła niemieckie potwierdzają etymologię słowa Semian, iż jest to imię, które oznacza mężczyznę uprawiającego rolę (ziemiana). Zawadka to spolszczona niemiecka nazwa Riegel oznaczająca zasuwę, zastawkę czy zawadę. Być może nazwa związana jest z zaporą na Cichej Wodzie, której spiętrzone wody napędzały młyn.
Historyczne nazwy miejscowości:
Kalendarium :
1366 r.
Fryderyk Schaff buduje w Zawadce (Rokinrigel) dom z folwarkiem i stawem rybnym,
którymi obdarowuje swoją małżonkę Agatę.
1401 r.
pierwsza wzmianka w dokumentach o Holme, dzisiejszym Chełmie.
1580 r.
wzmianka z 7 czerwca o nadaniu przez opata klasztoru w Lubiążu Johannesa
szlachetnemu Nilkowi von Eicke z Chełma prawa do polowań i rybołówstwa na terenie wsi Ujazd
Dolny i Ujazd Górny, należących do opactwa w Lubiążu. Nilko czasami musiał płacić daninę w
postaci części złowionej zwierzyny i ryb na rzecz klasztoru.
1666 r.
zapis o corocznym czynszu dominium Zawadka na rzecz proboszcza wrocisławickiego w
wysokości 1 talara, 1 jagnięcia i 1 wieprzowego udźca.
1742-1751 r.
właścicielem Chełma jest Carl Heinrich von Prittwitz. W kolejnych latach wieś często zmieniała właścicieli.
1770 r.
przez Chełm przeprowadzono drogę węglową ze Strzegomia do portu rzecznego w
Malczycach, która staje się bardzo ważnym szlakiem komunikacyjnym dla ruchu dalekobieżnego.
1829 r.
ziemie Szymanowa (Simsdorf) opisano, że są intensywnie uprawiane przez rolników, ale główną, najbardziej
dochodową dziedziną jest wydobycie piachu. Urobek ze złóż słabogliniastych piachów cieszył się dużym rynkiem zbytu w branży budowlanej. Również w tym roku wybudowano szkołę w Chełmie. Do szkoły uczęszczały dzieci z Chełma i Zawadki.
Ewangelicy z Szymanowa przynależeli do kościoła w Kwietnie, natomiast z Zawadki do kościoła w Kosiskach. Katolicy natomiast uczęszczali na nabożeństwa do kościoła we Wrocisławicach. W spisie miejscowości odnotowano w Szymanowie: folwark z 2 domami, 3 ogrodników, 1 wiatrak, 1 kowala, 1 kamieniarza, karczmarza, 6 pracowników ogrodnika, ratusz, 3 domy, 5 zajazdów, 6 stodół i stajni, natomiast w Zawadce: 1 stary, stojący na wzniesieniu zamek, folwark, 5 ogrodników z 6 pracownikami, 2 zajazdy, karczmarza, młyn wodny, 8 stajen i stodół.
1845 r.
zamek na wzniesieniu, zlokalizowany na południe od Zawadki popadł w totalną ruinę z lepiej zachowaną czworokątną
wieżą ze sklepieniami. Mieszkańcy stronili od tego miejsca. O ruinach wieży Jemmern i jej otoczeniu mówiono straszne historie. Śmiałkowie, którzy odważyli się tam pójść nocą, uciekali co sił w nogach. Ponoć nocą w wieży słychać było jęki i kołatanie łańcuchów.
1893 r.
dobra kupuje Emil Moetiny, w jego posiadaniu pozostają do 1945 r.
1900 r.
wybudowano szosę łączącą Ciechów z drogą węglową w Chełmie. Wieś zdobywa większe znaczenie we wschodnim
rejonie powiatu średzkiego, a tym samym staje się ważnym węzłem komunikacyjnym.
1929 r.
Henryk Treusch von Buttlar-Brandenfels sprzedaje 151,4 ha majątek Zawadka Urlichowi Kadei. W Zawadce leżącej
na zachód od drogi węglowej, pracuje młyn wodny napędzany nurtem przepływającej przez wieś rzeki Cichej Wody.
1930 r.
Postanowieniem sądu rozwiązano związek nauczycielski we Wrocisławicach.
W szkole zaczęli uczyć nauczyciele z izby nauczycielskiej w Kosiskach. Do szkoły dołączyły dzieci z protestanckiego Szymanowa, tym samym dzieci obojga wyznań zaczęły uczyć się wspólnie. Chełmianie mogli już korzystać z kolei, z oddalonych o ok. 4,5 km dworców kolejowych w Bukówku-Ligotce lub w Ujeździe Górnym.
1937 r.
do tego roku, posiadaczką chełmskich dóbr szlacheckich o pow.189,5 ha jest pani
Anna Beyme. Dobra szymanowskie o pow. 133 ha należą do Henryka Treusch von Buttlar-Brandenfels, który posiadał również cieszące się dużym uznaniem obserwatorium i stację meteorologiczną. Wieś nie posiadała własnego kościoła. Protestanci chodzili na nabożeństwa do kościoła w Kosiskach, natomiast katolicy do kościoła parafialnego p.w. św. Laurentiusa we Wrocisławicach. Pagórkowate okolice niemal w całości były użytkowane rolniczo.
Do roku 1945 na obszarze dzisiejszego sołectwa Chełm znajdowały się dwie gminy Chełm i
Szymanów z Zawadką. Niemiecki podział administracyjny przed II wojną światową i obecnie stanowi, że niemal każda miejscowość jest gminą. W Polsce jest to odpowiednik sołectwa. Po roku 1945 połączono te dwie byłe gminy tworząc jedno sołectwo z trzema miejscowościami, wśród których dominującą rolę zawsze miał Chełm zlokalizowany przy dawnej drodze węglowej, obecnej drodze nr 345.
1986 r.
w okresie Polski Ludowej w Chełmie funkcjonuje Państwowe Gospodarstwo Rolne, jest sklep spożywczy, Klub
Rolnika, przystanek PKS oraz 20 zagród, które zamieszkuje ok. 150 osób.
Charakter zabudowy:
Niewielkie wsie folwarczne, wielodrożyce o luźnej zabudowie. Sołectwo położone jest 11 km na południe od Malczyc. Sołectwo tworzą 3 wsie: Szymanów, Zawadka oraz centralnie zlokalizowany, na głównej drodze Chełm.
W Chełmie jest świetlica GOK, Indywidualne Gospodarstwo Rolne W. Królikowski & H. Piciur o pow. 155,42 ha oraz przystanek autobusowy. Autobusy dojeżdżają również do przysiółków. Ślady osadnictwa pradziejowego odkryto w okolicy Szymanowa. Odkryte stanowisko archeologiczne to cmentarzysko kultury łyżyckiej (V okres epoki brązu) i osada z okresu wczesnego średniowiecza. Krajobraz sołectwa jest mocno pofałdowany. Zawadka położona jest na wysokiej skarpie, u podnóża której płynie Cicha Woda. Na rzece zlokalizowany jest młyn, niegdyś wodny.
Zabytki:
1. W centrum wsi Chełm znajduje się zespół dworski. Obecny pałac został zbudowany dla jednego z kolejnych posiadaczy Augusta Wilchelma Rössera, wg projektu Richtera w 1822 roku, na miejscu wcześniejszego renesansowego. Budynek dwukondygnacyjny, wysoko podpiwniczony, założony na planie litery „L”. Nad jednym z wejść znajduje się renesansowa tablica z datą 1582. Wśród zabudowań folwarcznych zachowała się oficyna i obora z początku XX wieku.
2. Za pałacem park krajobrazowy o pow. 2 ha, przez który przepływa rzeka Cicha Woda. W drzewostanie występuje klon zwyczajny, kasztanowiec, jesion wyniosły, dęby szypułkowe, robinia akacjowa, wierzba biała (płacząca), lipa drobnolistna i głóg dwuszyjkowy. W piętrze krzewów spotykamy śnieguliczki, leszczyny i czarne bzy.
3. Na uwagę zasługuje również przydrożna kapliczka zlokalizowana we wsi, przy skrzyżowaniu dróg.
4. Zespół dworski w Szymanowie, w skład którego wchodzi pałac z początku XX wieku i mieszkalno-gospodarcza oficyna dworska.
5. Średniowieczne grodzisko w Zawadce. Między dwoma ramionami rzeki znajduje się wyspa. Wyspa powstała przez wykopanie kanału zasilającego młyńskie koło. Na wyspie znajdowało się grodzisko, na którym w późniejszym okresie wzniesiono pałac. Zdewastowany po II wojnie światowej pałac ostatecznie rozebrano w latach 70-tych, XX wieku. Od wsi, na wyspę prowadzi murowany most w formie piętrowych arkad.
6. Młyn, niegdyś wodny w Zawadce. Budowla z przełomu XIX/XX wieku. Na jednej ze ścian znajduje się kartusz herbowy.
Ciekawostki:
Jak podają źródła, w prastarych czasach między wioskami Chełm i Usza, na polnej granicy jest miejsce, gdzie znajdowała się wieś Platschkau. Trzej bracia, głusi szlachcice zarządzali, każdy osobno tymi trzema dobrami. Jeden z braci, właściciel majątku Plutschkau umiera bezpotomnie. Rodzeństwo dzieli się majątkiem zmarłego. Prawdopodobnie właściciel Chełma zagarnął większą część dóbr po zmarłym. Doprowadziło to do konfliktu między głuchymi braćmi, którzy obracają majątek Platschkau w perzynę, w myśl zasady „ani moje, ani twoje”. Po wiekach czas zaciera ślady wskazujące na to, że niegdyś istniała tu jakaś wieś.
Bibliuografia: Źródło Informator Monografia Gminy Malczyce, wykonano na zlecenie Urzędu Gminy Malczyce 2002 rok. Wydanie I – Redakcja Zbigniew Pilch