Historyczne nazwy miejscowości :
1175 – Chomesa
1224 – Chomescha
1403 – Kumeise
1410 – Kumeyse
1711 – Komeise
1775 – Cameise
1786 – Camese
1845 – Camöse
1918 – Kamöse
1946 – Chomiąża
Nazwa ma prawdopodobnie związek ze słowem „chom” oznaczającym gniot, przycisk lub obrączkę na głowie do noszenia ciężarów. Niemiecka nazwa miała prasłowiańskie pochodzenie od słowa „kummezy”, co oznaczało dół z wodną, wokółjeziorne trzciny, turzyce czy sitowia lub inne zarośla.
Kalendarium:
1175 – w aktach założenia klasztoru lubiąskiego jest długa wzmianka o księciu Bolesławie, w
której m. in. po raz pierwszy wymienia się nazwę Chomesa. Jest to zapis informujący o najkrótszej i najchętniej uczęszczanej drodze z Lubiąża do Środy Śląskiej przez wieś Chomiążę.
1202 – w dokumentach odnotowano Chomiążę, gdy klasztor lubiąski, w zamian za wieś Clissow koło Trzebnicy otrzymuje majątek Stuchowo koło Chomiąży. O majątku Stuchowo wspominano tylko do XIII wieku.
1217 – wikariusz z Lubiąża obejmuje duszpasterstwem mieszkańców 16 polskich wsi, w tym także Chomiążę.
1224 – zapis z księgi darowizn dla Trzebnicy z dnia 1 lipca wymienia wieś i jeziora Chomescha. Dokument ten, a konkretnie zapis wg historyków prawdopodobnie jest sfałszowany.
Wieś staje się miejscowością kościelną. Związek z parafią lubiąską sprawia szybki jej rozwój. Zbudowano drewniany kościół. Wprawdzie dysponowano barakiem do nabożeństw, jednakże nieliczne wsie w tych czasach miały kościoły. Książę Henryk I w zamian za Dobern koło Opola przekazuje Chomiążę klasztorowi trzebnickiemu.
1235-1267 – klasztor trzebnicki każdorazowo potwierdza przez papieża także przynależność chomiąskiej posiadłości. Pola w tym rejonie okazują się jednak jałowe, a ich uprawa jest nieopłacalna ze względu na częste wylewy Odry niszczące płody rolne. 1285 – matka przełożona z Trzebnicy zmniejsza podatki od swoich podwładnych w Cumeysin. Zbiory wykazywane z 2 włók stanowiły równowartość jednej, z tego zwykle danina była o połowę mniejsza. Chomiążanie płacili wówczas daninę w ilości 1 ćwierci podatku za włókę w postaci czynszu pieniężnego i 10 dziesięcin od dochodów za sprzedane plony, również w postaci czynszu pieniężnego. Mimo ulg uprawa roli była nieopłacalna, co w następstwie spowodowało zaprzestanie jej uprawy. Przez 4 lata ziemie leżały odłogiem.
1320 – w 3 okresie osiedleńczym zmienia się (na krótki czas) panowanie, wieś nabywa klasztor w Lubiążu (do1337 r.). Książęce prawa sądowe wspominają o Chomiąży z jej częścią Górną i Dolną oraz toczącej się rozprawie Menczelina i Tymona von Puczcow przeciw zapłacie 80 Marek i zobowiązaniu służby koniem.
1337 – klasztor w Trzebnicy, który zatrzymał tu jeszcze posiadłość ziemską, ponownie zakupuje wieś od Lubiąża. Książęce sądownictwo mogło oficjalnie przepisać wieś klasztorowi trzebnickiemu dopiero w roku 1481.
1403 – w akcie erekcyjnym kościoła z dnia 24.V.1403 r. Rusko zrzeka się proboszcza Mikołaja z Chomiąży wraz z daniną zboża, owoców i dochodów, które dotąd były na rzecz wsi Rusko, jednak pod warunkiem, iż wspomniany Mikołaj i jego następcy corocznie i w każde święto Św. Marcina otrzymać powinni pół kopy groszów rocznie i kościelny czynsz od 3 włók ziemi, które były własnością Johanna Mitemanna z Ruska.
1405 – do roku 1405 wieś Rusko przynależy do kościoła w Chomiąży, której mieszkańcy uczęszczają na nabożeństwa do tej świątyni.
1410 – zarządca ziemski z Trzebnicy wymienia, że użytkowane przez zakon jezioro leży koło miejscowości zwanej Kumeyse (Chomiąża). Podaje się, że trzebnickie uprawy oraz wsie Lipnica, Brodno i Chomiąża są niemieckimi wsiami ze zdobytym podstępnie spadkiem, na nich to klasztor miał służby koniem.
1522 – jako jeden z pierwszych, jak donoszono, który pogwałcił dotychczasowy ustrój Kościoła, był proboszcz Hieronim Neumann. Przede wszystkim nawoływał on do nauki luterańskiej, a tym samym wygłaszał ewangelickie kazania.
1620 – wzmianka w spisie uczniów Gimnazjum im. Marii Magdaleny we Wrocławiu z dnia 10 lipca prawdopodobnie o Marcinie Kleinvolcku, synu pastora z Chomiąży w średzkiej ziemi.
19.12.1652 – za panowania nad tymi ziemiami cesarza austriackiego z dynastii Habsburgów zarządzono zamknięcie wszystkich kościołów ewangelickich. Pokój Westfalski zawarty w 1648 roku dawał prawo panującemu do narzucania swojej religii poddanym.
1654 – 2 lutego komisja redukcyjna zarządców ziemskich poinformowała, że w minionym tygodniu luterańskie kościoły w Środzie Śląskiej, Proszkowie, Chomiąży, Szczepanowie itd. zostały zamknięte. Proboszczowie i bakałarze tych miejscowości musieli opuścić swoje urzędy i uciekać do innych krajów.
Wiejski kościół w Chomiąży, przez długich 130 lat ewangelicki, jak wiele innych świątyń, staje się katolicki. Proboszcz Nentwig z Keulendorf nie był w stanie w tym okresie zapewnić pełnej posługi duszpasterskiej. Było zbyt mało księży katolickich. Nie jest znane, kiedy ponownie powstała tu siedziba parafii. Ewangeliccy mieszkańcy wsi, po zamknięciu swojego kościoła, przeważnie przyjęli religię miejscową, lub też udawali się do kościoła w Rusku, który należał do Księstwa Legnickiego, a tym samym nie był zamknięty.
1693-1696 – w dowód łaski matka przełożona Krystyna z klasztoru żeńskiego w Trzebnicy, do którego należała część miejscowości, buduje od podstaw nowy kościół.
1727 – poświęcenie kościoła p.w. Świętego
Michała Archanioła. Do parafii należą
Chomiąża, Brodno, Rzeczyca i Lipnica.
1741 – po długoletnim procesie z hrabią Schweinich zwycięża trzebnickie kolegium kanoniczne, rdzennym panom z Lipnicy nie udaje się naruszyć praw chomiąskiego kościóła.
1786 – wzmianka o pierwszej szkole w Chomiąży, będącej własnością trzebnickiego klasztoru. Wiadomo, że wieś jeszcze w XVIII wieku należała do klasztoru cystersek w Trzebnicy.
1803 – parafia katolicka, w skład której wchodzi 5 wsi liczy 260 wiernych. W zapiskach kapituły trzebnickiej jest wzmianka o Chomiąży w powiecie średzkim, w której odnotowano: poza częścią należącą do klasztoru w Lubiążu jest tu : 1 katolicki kościół parafialny, 1 szkoła, 1 spadek, 19 gospodarzy (chłopi), 14 ogrodników, 14 domów i 1 młyn wiatrak. Siedziba zarządcy dóbr trzebnickich zlokalizowana w Górnej Chomiąży zarządzała również Brodnem. W części, której zwierzchnikiem był Lubiąż, zlokalizowanej w Dolnej Chomiąży znajdowało się 5 włók z posiadłością ziemską, 3 gospodarzy i jeden ogrodnik oraz wieś Rzeczyca, gdzie znajdowała się siedziba zarządcy. Wsie te nazywano wsiami klasztornymi.
1810 – do sekularyzacji w roku 1810 kościół należący do klasztoru oddano obowiązkowo pod patronat państwa. W aktach klasztoru w Trzebnicy odnotowano, że szkoła w Chomiąży jest prowadzona źle. Chomiążanie podobnie jak mieszkańcy innych wsi nie mieli zbyt wielu nauczycieli. Nauczanie w znacznym stopniu było zależne od gminy, a jego jakość budziła również zastrzeżenia.
1837 – od tego roku odnotowywano nazwiska wszystkich nauczycieli ewangelickich w kronice kościelnej w Rusku. Ewangelicką szkołę założono prawdopodobnie w czasach reformacji. Nauczyciele nauczali nie tylko na miejscu, lecz także udzielali lekcji w Rzeczycy, 3 godziny przed i 3 godziny po południu. Przy czym często warunki drogowe do Rzeczycy były bardzo złe.
1880 – oficjalnie od około 1880 roku chomiążcy ewangelicy należą do parafii w Rusku.
1905 – chomiążanie budują nowy katolicki cmentarz z prawej strony, przy drodze do Malczyc. Stary, raczej ewangelicki cmentarz zlokalizowany jest w przeciwległym krańcu wsi, ok. 80 metrów od pierwszych zabudowań, przy drodze do Lipnicy.
1914 – oddano do użytku nową szkołę ewangelicką zlokalizowaną przy linii kolejowej.
1925 – kościół jako rekompensatę za straty w I wojnie światowej otrzymuje 4 nowe dzwony, które przetrwały II wojnę światową.
1942 – ewangeliccy parafianie opuszczają parafię Rusko i przechodzą do Malczyc. Obie chomiąskie szkoły katolicką i ewangelicką połączono w jedną świecką. W XIX wieku także Malczyce podlegają parafii katolickiej w Chomiąży.
1986 – w okresie Polski Ludowej wieś zamieszkuje ok. 400 mieszkańców. Jest tu 98 domów, 35 gospodarstw indywidualnych oraz spółdzielnia drobiarska. Wieś posiada Klub Rolnika, sklep spożywczy i jednostkę OSP. Pozostali mieszkańcy pracują w Malczycach, Prochowicach i Środzie Śląskiej.
Forma wsi:
Wieś wielodrożyca położona 2 km na wschód od Malczyc w mezoregionie Doliny Odry. Wieś posiada Kościół i Parafię Rzymsko-Katolicką, świetlicę GOK, 2 sklepy spożywcze, jednostkę OSP i przystanek autobusowy. We wsi funkcjonuje spółdzielnia drobiarska, która jest w rękach prywatnych oraz dwa wielkie Gospodarstwa Rolne, Michała Bilińskiego o pow. 138,39 ha i Józefa Listwana o pow. 89,24 ha.
Zabytki:
W centrum wsi wczesnobarokowy kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła. Pierwszy kościół wzmiankowano tu w 1224 r., kolejny gotycki zbudowano w XV wieku. Został on gruntownie przebudowany w stylu barokowym w latach 1693-96. Remontowany w latach 1965, 1977 i 1998. Kościół otacza kamienny mur. Wewnątrz sklepienia zdobią barokowe arcydzieła, polichromie z początku XVIII wieku. Malowidła na ścianach objęte są ochroną konserwatorską. Jeden z największych fresków znajduje się na suficie. Przedstawia on Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. Szczególnie cenne są dwa obrazy przedstawiające Marię z Dzieciątkiem i Świętą Jadwigę oraz wizerunek Świętej Jadwigi. Autor tych dzieł jest nieznany. Wyposażenie dość bogate, barokowe z XVII-XVIII wieku. W większości drewniane polichromowane oraz olejne obrazy na płótnie. Chrzcielnica wykonana jest z marmuru. Od wschodu do korpusu budowli przylega dość wąskie, trójboczne prezbiterium. Wieżę przystawioną do ściany południowej korpusu wieńczy barokowy hełm.
Nieregularny krzyż pokutny wykonany z piaskowca, o wymiarach 84 × 60 × 22 cm stoi przed murem kościelnym. Kamienny krzyż pokutny przypomina tragiczną śmierć człowieka, który został zabity w kłótni o spadek. Pokutą spadkobiercy-zabójcy jest wykonanie krzyża pokutnego jako zadośćuczynienie za popełnioną zbrodnię.
Plebania z XIX wieku z czerwonej cegły. Przy ścieżce prowadzącej z portalu wejściowego plebani powstają dwie kapliczki, co ciekawe, własnoręcznie wykonywane przez miejscowego proboszcza. W ogrodzie znajduje się również XIII wieczna piaskowcowa chrzcielnica.
Ciekawostki:
Badania archeologiczne świadczą o bogatych dziejach prehistorycznych Chomiąży. Stwierdzono tu ślady cmentarzyska kultury łużyckiej (1200 – 400 lat p.n.e.) oraz z okresu halsztackiego. Stwierdzono tu już przed kolonizacją niemiecką ślady plemion germańskich, o czym świadczą duże cmentarzyska na Młyńskiej Górze i w północnym cyplu sołectwa. W rejonie cmetarzyska znaleziono cenne zabytki z epoki kamienia: 1 obrobiony kamień z łupka kwarcowego, 1 wyszlifowany kamień z kwarcu, kamień procy z kwarcu, szkło z małymi kamykami i kawałeczkami brązu oraz 1 dużą wazę z ornamentem na podstawce. W roku 1918 odkryto tu 8 urn, igły, kamienne wrzeciona i lampy olejne bez wieka z knotem i częściowo zachowanym olejem. Kolejne odkrycia mają miejsce w latach 1922 – 1923. Znaleziono wówczas: wiertło, kamienny młotek w kształcie kuli. Urny, które znaleziono w piaskowni na wschód od drogi do Rachowa, leżały płasko, prawie na powierzchni ziemi.
Bibliografia: Źródło Informator Monografia Gminy Malczyce, wykonano na zlecenie Urzędu Gminy Malczyce 2002 rok. Wydanie I – Redakcja Zbigniew Pilch